Historia Zamku Krzy¿ackiego w Malborku
W pierwszej po³owie XIII wieku, na tereny po³o¿one nad ¦rodkowym biegiem Nogatu dotar³y pierwsze misje chrystianizacyjne Zakonu Niemieckiego, zwanego tak¿e krzy¿ackim. Na pocz±tku lat 80-tych tego stulecia rozpoczêto budowê zamku zwanego przez braci zakonnych Grodem Marii (niem. Marienburg). W ci±gu niespe³na trzydziestu lat powsta³ czworoboczny dom konwentualny z kaplic±, kapitularzem, dormitorium, refektarzem, wewnêtrznym dziedziñcem i podzamczem od strony pó³nocnej. Z naro¿a po³udniowo-zachodniego poprowadzono d³ugi i wysoki ganek do Gdaniska - wie¿y ustêpowej i jednocze¶nie obronnej.
14 wrze¶nia 1309 roku wielki mistrz Zakonu Siegfried von Feuchtwangen przeniós³ do Malborka swój urz±d. Zamek awansowa³ do roli stolicy jednego z najpotê¿niejszych pañstw na po³udniowym wybrze¿u Ba³tyku. Rych³o okaza³o siê, ¿e w swojej dotychczasowej postaci nie mo¿e on spe³niaæ nowych funkcji. Trwaj±c± blisko czterdzie¶ci lat rozbudowa przekszta³ci³a dom konwentualny w silnie umocniony Zamek Wysoki. Otoczony g³êbokimi fosami i kilkoma pier¶cieniami murów obronnych zawiera³ szereg reprezentacyjnych pomieszczeñ. M.in.: ko¶ció³ Naj¶wiêtszej Marii Panny powiêkszony o nowe prezbiterium i po³o¿on± pod nim kaplicê ¶w. Anny - miejsce pochówków wielkich mistrzów. Dawne podzamcze tak¿e uleg³o rozbudowie, staj±c siê obszernym i funkcjonalnym Zamkiem ¦rednim dostêpnym dla rycerzy - go¶ci z Europy Zachodniej.
Oprócz pomieszczeñ mieszkalnych, znajdowa³ siê tu Wielki Refektarz - najwiêksza sala na zamku, przykryta piêknym sklepieniem palmowym, Infirmeria dla starszych i chorych braci oraz Pa³ac Wielkich Mistrzów.
W trakcie wojny trzynastoletniej, w czerwcu 1457 roku Malbork zajê³y wojska polskie. Zarz±d zamkiem spocz±³ w rêkach starosty królewskiego i podleg³ego mu burgrabiego. Z licznych XVI - XVIII-wiecznych ilustracji obiektu przeprowadzanych przez urzêdników dworskich wynika, ¿e funkcje poszczególnych jego czê¶ci uleg³y zmianom. Zamek Wysoki przesta³ byæ klasztorem a sta³ siê gospodarczym zapleczem twierdzy. Przechowywano tu smo³ê, sól, piwo, chmiel i inne produkty ¿ywno¶ciowe. Za³oga wojskowa i kadra urzêdnicza mieszka³a na Zamku ¦rednim. Przedzamcze adaptowano dla potrzeb ¶ci¶le militarnych. W Karwanie magazynowano dzia³a, kule i inn± broñ strzeleck±. W basztach i wie¿ach - beczki z prochem i saletr±.
Na pocz±tku XVII wieku niektóre z pomieszczeñ Pa³acu Wielkich Mistrzów zaadaptowano na apartamenty królewskie. Wojny szwedzkie nie spowodowa³y wiêkszych strat w obrêbie g³ównej warowni. Powa¿n± szkod± by³o natomiast przypadkowe podpalenie dachów Zamku Wysokiego w maju 1644 roku. Zniszczeniu uleg³y wówczas tak¿e ¶redniowieczne kru¿ganki. Odbudowano je niebawem, lecz w znacznie innych, barokowych formach.
W 1647 roku postawiono nowy dach nad ko¶cio³em. Remont pozosta³ych przeci±ga³ siê bardzo d³ugo. Doprowadzi³o to do zawalenia siê sklepieñ w skrzydle po³udniowym i Kapitularzu w 1675 roku. Dopiero w po³owie XVIII wieku, z polecenia króla Augusta II, po³o¿ono nowe dachy na Zamku Wysokim, za¶ wie¿ê g³ówn± zwieñczono he³mem z latarni±.
W latach 1756-67 pomiêdzy ko¶cio³em Naj¶wiêtszej Marii Panny a Zamkiem ¦rednim, na miejscu dawnej Wie¿y Kleszej, zbudowano wielki gmach kolegium jezuickiego. Zakon ten w latach 1652-1772 opiekowa³ siê ko¶cio³em zamkowym. Prace budowlane na Zamku ¦rednim w koñcu XVII i pierwszej po³owie XVIII wieku ogranicza³y siê do bie¿±cych remontów pomieszczeñ skrzyd³a pó³nocnego dla potrzeb starostwa, za¶ skrzyd³a wschodniego dla ekonomii malborskiej.
We wrze¶niu 1772 roku Malbork zajmuj± wojska pruskie. Kwateruj± na Zamku Wysokim, w urz±dzonych tu w latach 1737-44 koszarach polskiego regimentu piechoty. Nie by³y one wystarczaj±co du¿e, tote¿ niebawem rozpoczêto ich rozbudowê. Zamurowano kru¿ganki i wykuto bramê w skrzydle po³udniowym (w stronê miasta). Na Zamku ¦rednim, w Wielkim Refektarzu, urz±dzono salê musztry konnej: powiêkszono portal g³ówny, zerwano ceramiczn± posadzkê, zamurowano czê¶æ okien. W latach 80-tych w Pa³acu Wielkich Mistrzów pojawi³a siê przêdzalnia bawe³ny, mieszkania dla tkaczy i szyprów rzecznych.
Bezpo¶rednio po wycofaniu siê z miasta wojsk napoleoñskich rozpoczêto opracowywanie projektów odbudowy obiektu. W 1816 roku powo³ano Zarz±d Odbudowy Zamku w Malborku ("Schloßbauverwaltung Marienburg"). Prace zainicjowano rok pó¼niej od czê¶ciowej przebudowy wschodniej elewacji Pa³acu Wielkich Mistrzów. W ich trakcie m.in. wyburzono XVII-wieczn± klatkê schodow± i zrekonstruowano przypa³acow± kaplicê ¶w. Katarzyny. W latach 1819-50 kierownikiem robót by³ in¿ynier architekt August Gersdorff. Pod jego zarz±dem, i z pomoc± takich osób jak znany malarz i architekt Friedrich von Schinkel, historyk Johannes Voigt oraz malborski pastor i pasjonat dziejów Zakonu Ludwig Haebler, dokonano rekonstrukcji zachodniej czê¶ci Zamku ¦redniego. W Pa³acu po usuniêciu ¶ladów po warsztatach tkackich po³o¿ono nowe, ceramiczne posadzki, za¶ wej¶cia opatrzono drzwiami. W Refektarzach Letnim i Zimowym pojawi³y siê nowe witra¿e ze scenami z dziejów Zakonu. W Wielkim Refektarzu odkuto zamurowane okna wschodnie i po³o¿ono now± posadzkê. Na Zamku Wysokim prace ograniczy³y siê do prze³o¿enia dachów i budowy nowego, neogotyckiego zwieñczenia wie¿y g³ównej w 1842 roku.
W latach 1868-69 zamek zosta³ przebadany przez tajnego radcê budowalnego Hermanna Blankensteina. Jego praca oraz uroczysto¶ci jakie odby³y siê w Malborku we wrze¶niu 1872 roku z okazji stulecia powrotu Prus Zachodnich do Królestwa Pruskiego, spowodowa³y w¶ród historyków sztuki w g³êbi Niemiec now± falê zainteresowania dawn± stolic± Zakonu.
W 1881 roku, dziêki aktywnej postawie parlamentarzystów z Prus Wschodnich i Zachodnich, rz±d zdecydowa³ o rozpoczêciu odbudowy ko¶cio³a Naj¶wiêtszej Marii Panny na Zamku Wysokim. Rok pó¼niej minister wyznañ religijnych powo³a³ specjaln± komisjê, której zadaniem by³ nadzór nad dzia³alno¶ci± Zarz±du Odbudowy Zamku. Jednog³o¶nie powierzy³a ona kierownictwo prac m³odemu i zdolnemu architektowi Konradowi Emmanuelowi Steinbrechtowi (1849-1923). Jak siê okaza³o by³ on jedn± z najwa¿niejszych postaci w nowo¿ytnych dziejach dawnej stolicy wielkich mistrzów. Mia³ on ju¿ za sob± praktykê archeologiczn± w Grecji (1877) oraz studia nad architektur± pañstwa zakonnego, czego dowodem by³a interesuj±ca monografia "Thorn im Mittelalter" (1881).
Do roku 1900 zakoñczono zasadnicze prace na Zamku Wysokim. Odbudowano tu szereg najwa¿niejszych wnêtrz: ko¶ció³ Naj¶wiêtszej Marii Panny, kaplicê ¶w. Anny, Kapitularz, Kuchniê, Jadalniê i ¦wietlicê konwentu. Roboty na Zamku ¦rednim trwa³y do 1918 roku i przynios³y efekt w postaci restauracji skrzyd³a wschodniego z kaplic± ¶w. Bart³omieja, Wielkiej Komturii, Infirmerii i skrzyd³a zachodniego z Wielkim Refektarzem. Wyj±tkiem by³y wnêtrza Pa³acu Wielkich Mistrzów, które pozostawiono w kszta³cie jaki uzyska³y w pierwszej po³owie XIX wieku.
Z koñcem czerwca 1922 roku, po czterdziestu latach pracy w Malborku, Konrad Steinbrecht przeszed³ na emeryturê. Jego nastêpc± zosta³ rejencyjny mistrz budowlany Bernhard Schmid (1872-1947), pe³ni±cy jednocze¶nie obowi±zki konserwatora zabytków Prus Zachodnich. Pod jego nadzorem zamek uzyska³ swój ostateczny kszta³t.
Jeszcze w 1922 roku zakoñczono odbudowê kaplicy ¶w. Katarzyny. Cztery lata pó¼niej zrekonstruowano mury i wie¿e bollwerku Plauena, za¶ w 1931 roku sfinalizowano prace przy Bramie Nowej, zwanej te¿ Bram± Hindenburga.
Odbudowany i wyposa¿ony w szereg neogotyckich mebli obiekt pe³ni³ w okresie miêdzywojennym funkcjê muzeum wnêtrz, które dawa³o zwiedzaj±cym obraz funkcjonowania ¶redniowiecznego klasztoru i przybli¿a³o sposób ¿ycia braci zakonnych. S³u¿y³y temu aran¿acje wystroju poszczególnych wnêtrz: ko¶cio³a Naj¶wiêtszej Marii Panny, Kapitularza, komnat w skrzydle zachodnim Zamku Wysokiego, kuchni konwentu, Wielkiego Refektarza, itp.
Taki sposób potraktowania gotyckiej budowli spotka³ siê z powszechn± aprobat± spo³eczn±. Mieszkañcy Malborka i okolic dumni byli z faktu posiadania na swoim terenie jedynego w Prusach w pe³ni zrekonstruowanego i tak bogato wyposa¿onego zamku-klasztoru. Przyci±ga³ on turystów nie tylko z Prus Wschodnich, ale i z g³êbi Niemiec.
Do najcenniejszych zbiorów nale¿a³y militaria, z których wiêkszo¶æ zakupiono w 1896 roku od znanego wschodniopruskiego kolekcjonera Theodora von Blell. By³y w¶ród nich eksponaty pochodz±ce zarówno z czasów cesarstwa rzymskiego jak i z koñca XIX wieku; broñ celtycka i wschodnioazjatycka. Inn± kolekcj± by³y numizmaty zgromadzone i przekazane zamkowi przez radcê tajnego dra Jaqueta w liczbie blisko 10 tysiêcy sztuk.
Miasto i zamek bardzo mocno ucierpia³y w trakcie dzia³añ wojennych w 1945 roku. W wyniku ciê¿kich walk Grupy Bojowej "Marienburg" z jednostkami 2 rosyjskiej Armii Uderzeniowej, zniszczeniu uleg³o blisko 80 procent zabudowy Starego Miasta. Powa¿nie uszkodzone te¿ zosta³y wschodnie partie zespo³u zamkowego - prezbiterium ko¶cio³a Naj¶wiêtszej Marii Panny z mozaikow± figur± Marii z Dzieci±tkiem, wie¿a g³ówna, skrzyd³o wschodnie Zamku ¦redniego, zabudowa Przedzamcza. 8 marca wycofuj±ce siê oddzia³y niemieckie wysadzi³y w powietrze mosty na Nogacie.
1 stycznia 1961 roku utworzono Muzeum Zamkowe. Decyzjê o jego powo³aniu przyspieszy³ gro¼ny po¿ar dachów skrzyde³ zachodniego i pó³nocnego Zamku ¦redniego, jaki wybuch³ 7 wrze¶nia 1959 roku. 3 lipca 1965 roku, w odbudowanym czê¶ciowo skrzydle wschodnim otwarto wystawê bursztynów, bêd±c± jednym z magnesów przyci±gaj±cych do Malborka rzesze turystów. Atrakcj± sta³y siê te¿ seanse widowisk "¦wiat³o i d¼wiêk" (od 1980 roku). W grudniu 1997 roku zespó³ zamkowy wpisany zosta³ na listê ¶wiatowego dziedzictwa kulturowego UNESCO.