ZE ZBIORÓW:
MUZEUM ZIEMI PUCKIEJ
MUZEUM MIASTA GDYNI
OSÓB PRYWATNYCH
Gdynia
9.12.1999 - 9.02.2000
Dziecko, ten najsłabszy, najbardziej bezbronny członek ludzkiej społeczności, jakie miało prawa i przywileje ? Jakie nadzieje i jakie obawy budziło jego pojawienie się w świecie? Jak było postrzegane przez dorosłych i jak na przestrzeni wieków zmieniał się jego status społeczny.
Pragnienie posiadania potomstwa towarzyszyło człowiekowi od zarania jego istnienia we wszystkich kulturach i na wszystkich kontynentach. Jednakże stosunek ludzi dorosłych do dzieci, który wynikał z kształtowanych przez pokolenia postaw, poglądów i zwyczajów, był odmienny, często dość znacznie, w różnych kulturach i w różnych warstwach społecznych.
Na ziemiach polskich, gdzie przez wieki, rodzina stanowiła podstawową komórkę panującego systemu społecznego, życie rodzinne miało zasadnicze znaczenie dla ówczesnej obyczajowości. Rodzina miała charakter patriarchalny, a władza rodzicielska opierała się na surowym autorytecie ojca. Przez wieki więź, która łączyła ojca i dzieci była bardziej wynikiem lęku i obowiązujących tradycyjnie zasad niż miłości i wzajemnego zaufania. Stąd też dzieci zwracały się do rodziców "panie ojcze", "pani matko".
Szczególna oschłość i usztywnienie stosunków pomiędzy rodzicami, a dziećmi daje się zauważyć w XVIII wieku. Obowiązujące w tym czasie stosunki rodzinne w Polsce budziły zdumienie, wychowywanych na innych wzorach cudzoziemców, odwiedzających nasz kraj. "W Polsce - pisał H.Vautrin - władza ojcowska sprawiana jest w całej naturalnej rozciągłości, nie ogranicza jej żadna ustawa. Nie znając naturalnych środków ujarzmiania woli, ojcowie uciekają się z konieczności do przemocy, aby złamać opór strachem. Łatwość stosowania tej metody uczyniła ja powszechną, a w warunkach absolutnej władzy nabrała ona znamion tyranii".
W tym czasie podróżujący po Polsce F. Schultz zauważył, że "obejście się dzieci z rodzicami na pozór jest uniżone bardzo i pełne poszanowania, ale rodzaj wychowania nie dopuszcza, aby w nich serce udział miało".
Swoją władzę rodzicielską najsilniej dzierżyli ojcowie w prowincjonalnych rodzinach ziemiańskich. W ubogich warstwach plebejskich władza ojcowska była znacznie słabsza, choć i tam ojcowie domagali się bezwzględnego posłuszeństwa i dowodów szacunku. W środowisku wiejskim ojciec dopóty miał władzę, dopóki pracował i wypełniał obowiązki pańszczyźniane. Podobnie sytuacja przedstawiała się w środowisku mieszczańskim.
Te surowe stosunki rodzinne łagodziły matki, które instynktownie darzyły dzieci serdecznością i często chroniły przed tyranią ojcowską. Stąd też w polskiej obyczajowości matka była postacią ogromnie czczoną.
Na surowe, a często wręcz niedbałe traktowanie potomstwa składało się wiele przyczyn. Jedną z nich był duży przyrost naturalny. Rodziny, w których na świat przychodziło kilkanaście dzieci, nie należały do rzadkości. Posiadanie dużej ilości dzieci w rodzinach rolniczych zabezpieczało potrzebną siłę roboczą, a w rodzinach szlacheckich i magnackich zapewniało trwałość rodu i pozwalało na zawieranie korzystnych związków małżeńskich.
Ale choć dzieci rodziło się dużo, niewiele z nich, szczególnie na wsi, dożywało wieku dojrzałego. Większość umierała już w niemowlęctwie, a przyczyną takiego stanu rzeczy był niski poziom higieny i wiedzy medycznej, a przede wszystkim trudne warunki bytowe. Największą jednak śmiertelność wśród dzieci powodowało niewłaściwe żywienie. "Ubogie matki i proste chłopianki dzieciom swoim pchały toż samo w gębę, co same jadły: groch, kapustę, kluski, przeżuwając wprzód w swojej gębie i studząc dmuchaniem" - taką uwagę w swoich pamiętnikach odnotował na ten temat J. Kitowicz.
Pewna poprawa sytuacji dziecka daje się zauważyć dopiero pod koniec XVIII wieku. Początkowo stosunki między rodzicami a dziećmi łagodnieją w rodzinach wielkopańskich i otwartych na przyjmowanie nowych wzorców obyczajowych. Mają na to niewątpliwy wpływ prowadzone od połowy XVIII wieku reformy społeczne, przede wszystkim reformy szkolne i nowe, nasycone treściami naukowymi i pedagogicznymi, programy nauczania. Jednakże na zasadnicze zmiany w tym zakresie przyjdzie jeszcze długo poczekać. Wiek XIX nie zmienił zasadniczo obyczajowości w rodzinach chłopskich, a w rodzinach plebejskich, szczególnie wielkomiejskich życie dzieci podejmujących pracę zarobkową, stało się jeszcze cięższe. Znajduje to swoje odbicie w literaturze XIX wieku, która pokazując tragiczne losy sierot, pastuszków, dzieci z piwnicznych izb, próbuje uwrażliwić społeczeństwo i uświadomić konieczność reform. Większe zmiany przynosi dopiero przełom XIX i XX wieku. Poprawa warunków bytowych, rozwój szkolnictwa i wiedzy ogólnej w zasadniczy sposób wpływa na ogólną poprawę sytuacji dzieci w polskiej rodzinie.
Rodzice zaczynają też coraz częściej dostrzegać, obok potrzeb materialnych swoich dzieci, ich potrzeby duchowe.
Rozwijający się przemysł dostarcza na rynek coraz więcej wyrobów przeznaczonych dla dzieci. Pojawiają się przeróżne wózki, łóżeczka, wanienki, nocniczki oraz cała moc przeróżnych zabawek. Ale z tym co oferuje rynek konkuruje inwencja rodziców, która sprawia, że świat dziecięcych zabaw staje się coraz bardziej barwny.
Wystawa "Dziecko w rodzinie" pokazuje okres w historii polskiej rodziny, w którym dziecko stało się wartością samą w sobie i zajęło właściwą pozycję w rodzinie. Jego potrzeby związane z rozwojem fizycznym i intelektualnym zostały zauważone i były zaspakajane w miarę możliwości rodziców.
Przypatrując się eksponowanym na wystawie przedmiotom, nie sposób oprzeć się refleksji, że był to czas szczególny, czas w którym rodzice obdarowali dziecko tym co dla niego najważniejsze - swoją uwagą, czasem, a nade wszystko, miłością. I nie przypadek też sprawił, że przedmioty te, bez większej wartości materialnej przetrwały, obok wspomnień, jako bezcenne dokumenty szczęśliwego dzieciństwa.
